Integrale blik op mantelzorg

Beleid op het terrein van arbeid, onderwijs, langdurige zorg en mantelzorg wordt onafhankelijk van elkaar vormgegeven. Zo kan de ene overheid meer mantelzorg stimuleren als oplossing van de personeelstekorten en oplopende zorgkosten. De andere overheid moedigt vrouwen aan meer en langer te werken.
In het leven van mantelzorgers, komen al deze gebieden bij elkaar en zorgen voor stress en spanningen. Het Sociaal Cultureel Planbureau adresseert deze spanning in haar position paper ’Meer integrale visie op mantelzorg nodig’, en nodigt de overheid uit om de 2 vraagstukken: sociale gelijkheid en solidariteit meer integraal te bekijken.

SOCIALE GELIJKHEID
Vrouwen zorgen meer dan mannen, en mantelzorgers met een migratie achtergrond zijn vaak ernstig overbelast. Meer achtergrond is nodig om te begrijpen hoe sociale ongelijkheid uitpakt voor burgers met een migratie achtergrond.
Omgaan met dementie is voor mantelzorgers een grote zoektocht naar informatie, naar oplossingen en naar manieren om met de situatie om te gaan. Deze zoektocht geldt voor iedereen, maar de migratie-achtergrond maakt het lastiger. Ouderen en hun mantelzorgers met een migratie achtergrond zijn zoekend naar zorg die humaan, respectvol is en tegelijkertijd rekening houdt met hun culturele deel-identiteit.
Overbelasting komt vooral door het ontbreken van kennis en laaggeletterdheid bij de eerste generatie migranten en vaak ook nog de tweede generatie. Burgers weten simpelweg niet bij welke loketten ze hulp kunnen krijgen. Ook bij de ‘witte zorg’ ontbreekt kennis over diverse culturen. Een mantelzorger met een migratie achtergrond voelt zich als een informatieloket dat zorgverleners wegwijs maakt in de culturele achtergrond van haar ouders. Lees Fatos Ipek in dit interview.
De bejegening kan als kwetsend en soms racistisch worden ervaren door het mechanisme van othering. Door othering wordt de Ander negatief neergezet en als anders en vreemd geclassificeerd.

Een meer integrale onderzoeksvraag voor een position paper zou zijn: Hoe kunnen we inclusieve zorg en ondersteuning voor mantelzorgers inrichten? 

SOLIDARITEIT
Wat kunnen burgers verwachten van de overheid aan ondersteuning bij hun mantelzorgtaak en wat mag de overheid redelijkerwijs van burgers verwachten?
Zo stelt de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving voor om mantelzorgers die professionele helpers vervangen een basisvergoeding te geven (RVS 2022). In Met de stroom mee adviseert de RVS om de mantelzorger te gaan betalen (RVS 2023).
In de reflectie van het SCP op dit advies wordt een disclaimer gegeven: “Onduidelijk is nog wat de effecten van een financiële vergoeding zullen zijn op de motieven van mantelzorgers, de kans op misbruik van zo’n vergoeding en de beschikbaarheid van mensen voor de arbeidsmarkt.” Door deze vraag te stellen wordt de veronderstelling neergelegd dat motivatie om te zorgen daalt door betaling van mantelzorgers. 
We zouden kunnen kijken naar andere vormen van vergoeding, zoals de kinderbijslag of het basisinkomen. Leidt de kinderbijslag er toe dat ouders minder gemotiveerd voor hun kinderen zorgen? Gekke vraag toch?
Verdwijnt de prikkel om betaald werk te zoeken als je een basisinkomen ontvangt? Integendeel. Een basisinkomen geeft bestaanszekerheid en leidt tot meer initiatief om betaald werk te zoeken. Opmerkelijk is de winst in gezondheid, zoals bijvoorbeeld blijkt uit een daling van het aantal ziekenhuisopnames in een aantal experimenten met het basisinkomen.
Als het gaat om mantelzorg ontstaat er, als ik het SCP goed begrijp, een moreel dilemma. Het SCP stuurt daarmee mantelzorgers terug naar hun eiland van isolement waar je zorgt uit liefde en plicht en intussen je kansen op de arbeidsmarkt verliest. Als we de mantelzorg echt zouden vermaatschappelijken, dan gaan we als samenleving om mantelzorgers heen staan en hen bijstaan met alle steun die nodig is, ook financiële steun.

Dan de angst voor misbruik. Een nogal terloopse opmerking die slecht onderbouwd wordt, met een studie uit 2010. Misschien past zo’n veronderstelling nog in de harde neoliberale opstelling tegen vermeende fraude. Hoe dat heeft uitgepakt, wordt bloot gelegd door de Parlementaire Enquetecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening.
Slechts 3% van de mantelzorgers maakt gebruik van een persoonsgebonden budget (PGB). Ik ken geen studies naar het profiel van deze gebruikers, maar ik veronderstel dat het witte, hoog opgeleide burgers zijn. De route er naar toe is tamelijk ingewikkeld.
Het PGB werkt voor vrouwen die betaald werk verrichten, of is noodzakelijk voor gezinnen voor wie de overheid verzuimt, omdat zij niet kunnen terugvallen op woonplekken of dagbestedingsplekken voor hun gehandicapte kind. Met een PGB kunnen zij de zorg aan huis inrichten.
Het PGB is geen houdbaar financieringsmodel voor àlle mantelzorgers, omdat het de rechten van vrouwen niet versterkt. Er is geen pensioenopbouw, geen recht op WW of ondersteuning van UWV bij de zoektocht naar betaald werk. Het PGB stopt bovendien de dag na overlijden van een dierbare.

Als het gaat om solidariteit en sociale gelijkheid kiest het SCP in dit position paper voor de invalshoek van dalende motivatie, potentieel misbruik en geringe beschikbaarheid van vrouwen voor de arbeidsmarkt. Een invalshoek die sociale ongelijkheid versterkt en solidariteit ondergraaft.
Een meer interessante invalshoek voor een position paper zou zijn: Op welke wijze kunnen we de vergoeding van mantelzorgers inrichten? En welk effect zou betaling hebben op de bestaanszekerheid en de arbeidsmarktperspectieven van vrouwen, het perspectief op scholing en hun CV?

De waarde van het position paper zit in het benoemen van de spanning die mantelzorgers ervaren tussen betaald werk en onbetaald zorgwerk. Het beschrijven van de spanning alléén is niet voldoende. Het SCP zit in de positie om nieuwe perspectieven en onderzoeksvragen aan te dragen voor een verrijkte visie op mantelzorg, maar benut die kans niet.